مقدمه
آیا بین میتراییسم و کریسمس رابطه‌ای وجود دارد یا این دو مستقل از یکدیگر هستند؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید به بررسی آیین میتراییسم پرداخت؛ اینکه این آیین در چه زمانی و در کجا پدید آمد، و سپس به مسیحیت و تولد مسیح پرداخته شود تا بتوان به نتیجه‌ای دقیق دست یافت.
میتراییسم میتر یا مهر (میترا) یکی از خدایان کهن و باستانی آریایی است. شواهد نشان می‌دهد که در دوران پیش از زرتشت، میترا مقام و اهمیت بسیار بالایی داشته و بعدها نیز جایگاه ویژه‌ای در اوستا پیدا کرده است. میتراییسم (Mithraism) به معنای مهرپرستی است و در اواخر دوره هخامنشیان در ایران رواج یافت. این آیین از ایران به آسیای صغیر گسترش یافت و آریایی‌ها آن را به هند نیز بردند.
مهرپرستان معتقد بودند که خدای مهر یک بار به صورت انسانی در غاری ظهور کرده است. شبانانی که در آن مکان مشغول چرانیدن گوسفند بودند به او ایمان آوردند. سپس میترا گاوی را قربانی کرد و خون آن را بر زمین ریخت. از قطرات خون او زمین سرسبز و بارور شد. این باورها نشان‌دهنده ارتباط میتراییسم با طبیعت و باروری است. پیشینه تاریخی این آیین به حدود دو هزار و چهارصد سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد.
باورها و آیین‌های میترایی
- مبارزه با گاو: میترا گاو مقدسی را دستگیر کرده و آن را به غار می‌برد. در برخی روایت‌ها او سوار بر گاو به سمت غار حرکت می‌کند.
- قربانی کردن گاو: میترا گاو را قربانی می‌کند و از خون آن خوشه‌های گندم و تاک رشد می‌کنند. سگ و مار به عنوان نمادهای پاسداری و زندگی و عقرب به عنوان نماینده اهریمن، در این داستان حضور دارند.
- معجزات میترا: میترا با تیر زدن به صخره، چشمه‌ای جاودانه ایجاد می‌کند که به عنوان آب زندگانی شناخته می‌شود.
- شام آخر: در آخرین روز زندگی زمینی، میترا در ضیافتی شرکت می‌کند که در غاری برگزار می‌شود و در آن خون گاو، گوشت آن، نان و شراب مصرف می‌شود.
- عروج میترا: میترا پس از ضیافت سوار بر ارابه خورشید به آسمان عروج می‌کند. مهرپرستان معتقد بودند که او به آسمان بازگشته و در آینده برای اصلاح جهان و نابودی شرارت بازخواهد گشت.
- رستاخیز و قداست عدد هفت: در پایان جهان، آتشی عظیم شعله‌ور خواهد شد و تنها پیروان میترا از آن نجات خواهند یافت. عدد هفت در آیین میتراییسم مقدس است و شامل هفت طبقه زمین، هفت مقام و هفت سیاره است.
نمادهای آیین مهرپرستی
- صلیب: نشانه چرخ خورشید و یکی از نمادهای مهرپرستان.
- درخت کاج: نمادی مهم در آیین مهرپرستی.
- ناقوس: که در کلیساها نیز استفاده می‌شود.
- گردونه مهر: نمادی که به ایرانیان باستان نسبت داده شده و نشانه خورشید است.
تأثیر میتراییسم
تأثیر میتراییسم بر رابطه یلدا و کریسمس کلمه یلدا واژه‌ای سریانی به معنای تولد است. ایرانیان این نام را در جشن‌های زمستانی خود استفاده می‌کردند. بر اساس آثار ابوریحان بیرونی، ایرانیان زادروز مسیح را به نام یلدا جشن می‌گرفتند. این ارتباط میان انقلاب زمستانی و میلاد مسیح تنها به ایرانیان محدود نبود و مسیحیان سراسر جهان نیز این روز را گرامی می‌داشتند.
در قرون دوم و سوم میلادی، مسیحیت به آرامی به روم رسید. اگرچه مسیحیان در ابتدا تحت فشار و شکنجه بودند، اما در قرن چهارم، این آیین به عنوان مذهب رسمی امپراتوری روم پذیرفته شد. جشن کریسمس نیز در همین دوران شکل گرفت و اولین جشن در سال ۳۶۶ میلادی برگزار شد.
شب تولد خورشید (انقلاب زمستانی) به تولد مسیح پیوند خورد. با گسترش آیین میتراییسم از ایران به روم، شب یلدا به تدریج جای خود را در سنت‌های مسیحیت پیدا کرد. در ابتدا ۲۱ دسامبر به عنوان تولد میترا جشن گرفته می‌شد، اما پس از قرن چهارم، این تاریخ به ۲۵ دسامبر تغییر یافت. تولد مسیح توسط کنستانتین بزرگ در 25 دسامبر تصویب شد. این تغییر باعث شد مردم ۲۵ دسامبر را به عنوان زادروز مسیح گرامی بدارند.
شباهت‌های یلدا و کریسمس بسیاری از محققان بر این باورند که بخش بزرگی از آیین مسیحیت، از باورهای مهرپرستی سرچشمه گرفته است. تولد مسیح در آغل، نمادی از تولد میترا در غار است. غسل تعمید، شام ربانی، و نمادهایی چون صلیب، درخت سرو، و ناقوس نیز از میتراییسم به مسیحیت راه یافته‌اند.
نتیجه‌گیری
شباهت‌های بسیاری بین یلدا و کریسمس وجود دارد که نشان می‌دهد مسیحیت تا حد زیادی تحت تأثیر آیین میتراییسم بوده است. میتراییسم که در ایران باستان ریشه دارد، با گسترش به سرزمین‌های دیگر، عناصر خود را در آیین‌های مختلف از جمله مسیحیت وارد کرده است. انقلاب زمستانی، به عنوان نقطه اوج طولانی‌ترین شب سال، در هر دو جشن به نوعی گرامی داشته می‌شود و بازتاب‌دهنده ارتباط عمیق انسان با طبیعت و چرخه‌های کیهانی است.
