میانجیگری در سایه؛ نقش پنهان عمان در دیپلماسی ایران و آمریکا

“سردبیر: شاپور –ت”

موقعیت جغرافیایی و اهمیت ژئوپلیتیکی عمان

عمان در جنوب‌شرق شبه‌جزیره عربستان واقع شده و با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و یمن هم‌مرز است. این کشور سواحلی طولانی به دریای عمان و دریای عرب داردen.wikipedia.org.
استان مُسندم (جداافتادگی عمان) در تنگه هرمز قرار گرفته که با ایران مشترک استen.wikipedia.org. این تنگه تنها گذرگاه آبی خلیج فارس به اقیانوس آزاد است؛ حدود یک‌سوم گاز طبیعی مایع و ۲۵٪ نفت جهان از آن عبور می‌کندen.wikipedia.orgen.wikipedia.org.
مجاورت عمان با تنگه هرمز و کنترل بخشی از این مسیر استراتژیک انرژی، جایگاه ژئوپلیتیکی ویژه‌ای به این کشور داده است. عمان مسیر انتقال نفت خلیج فارس را تحت نظارت دارد و به‌همین دلیل، امنیت این گذرگاه برای مسقط اهمیت حیاتی داردen.wikipedia.orgen.wikipedia.org.

ساختار سیاسی و ثبات داخلی عمان

عمان یک پادشاهی مطلقه است و سلطان آن از طریق تعیین جانشین، از سلسله خود انتخاب می‌شودen.wikipedia.org. سلطان قابوس بن سعید از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰ بر مسند قدرت بود و پس از مرگ او، جانشینی سلطان جدید (هیثم بن طارق) به‌سرعت و بدون تنش انجام گرفتen.wikipedia.org.
انتقال آرام قدرت در مسقط نشان‌دهنده ثبات سیاسی بالای عمان استatlanticcouncil.org. مردم این کشور تحت رهبری قابوس پیشرفت‌های چشمگیری را تجربه کرده بودند و جانشین او، سلطان هیثم، نیز وعده داده است سیاست «هم‌زیستی مسالمت‌آمیز» و رفتار همسایگی خوب را ادامه دهدatlanticcouncil.org.
گزارش‌های بین‌المللی حکایت از آن دارد که عمان یکی از کشورهای با ثبات منطقه است. برای نمونه، مؤسسه‌های جهانی از جمله شاخص صلح جهانی، جایگاه بالایی برای امنیت داخلی عمان گزارش داده‌اندen.wikipedia.org.

وضعیت اقتصادی عمان و سیاست بی‌طرفی

اقتصاد عمان به‌شدت مبتنی بر نفت و گاز است؛ به‌طوریکه حدود ۳۰٪ تولید ناخالص داخلی این کشور از بخش انرژی تأمین می‌شود و بیش از ۶۰٪ درآمد بودجه سالانه دولت از محل فروش نفت و گاز حاصل می‌آیدtrade.gov.
وابستگی اقتصادی به صادرات انرژی، عمان را در برابر تنش‌های منطقه‌ای آسیب‌پذیر می‌کند. مسقط با توجه به اهمیت درآمدهای نفتی، از دهه‌ها پیش سیاستی بی‌طرفانه را در پیش گرفته تا از وقوع منازعه‌ای که ثبات خلیج فارس و صادرات نفت را به خطر بیندازد، جلوگیری کندrsaa.org.uktrade.gov.
هم‌زمان، عمان برای کاهش وابستگی به نفت تلاش می‌کند. طرح‌های چشم‌انداز ۲۰۴۰ بر تنوع‌سازی اقتصادی و سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی مثل گردشگری، صنعت، انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری متمرکز است. به‌علاوه، ثبات حاصل از سیاست بی‌طرفی، محیط امنی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی فراهم کرده استflamingo.omrsaa.org.uk. در مجموع، ترکیب اقتصاد نفتی و سیاست بی‌طرفی، عمان را قادر می‌سازد نقش دیپلماتیک موثری را در منطقه ایفا کند.

دلایل تاریخی و استراتژیک ایفای نقش میانجی عمان

سیاست بی‌طرفی سنتی: از زمان به قدرت رسیدن سلطان قابوس (۱۹۷۰)، عمان بی‌طرفی را اساس دیپلماسی خود قرار داده و از مداخله در منازعات منطقه‌ای خودداری کرده استrsaa.org.ukfm.gov.om. این رویکرد منحصر‌به‌فرد در میان کشورهای خلیج فارس، عمان را به «سوئیس منطقه» معروف کرده استwashingtoninstitute.org.
روابط همزمان با ایران و غرب: مسقط به‌عنوان کشوری عضو شورای همکاری خلیج فارس، همزمان روابط حسنه‌ای با تهران داردwashingtoninstitute.org و از یک‌سو با آمریکا و اروپا همکاری‌های امنیتی و تجاری برقرار کرده است. رسانه‌های بین‌المللی عمان را «واسط غرب با تهران» معرفی کرده‌اندtimesofisrael.com. این همزمانی اعتماد دو طرف را به عمان بالا برده و امکان مذاکرات دوجانبه را میانه داده است.
تجربه میزبانی مذاکرات پشت‌پرده: عمان سابقه طولانی در تسهیل گفت‌وگوها دارد. برای مثال، در اواخر دهه ۲۰۰۰ مسقط محرک گفت‌وگوهای مخفی هسته‌ای میان تهران و واشنگتن شد؛ سفیر عمانی «اسماعیل‌بیگ»، به وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد ایران آماده مذاکره است و مسقط را «محل ایده‌آل برای مذاکرات مخفی» معرفی نمودwashingtonpost.com. همین رویکرد در سال‌های بعد نیز ادامه یافت؛ از مذاکرات کارشناسی هسته‌ای ۲۰۱۳ در مسقط تا توافق مبادله زندانیان ایران و آمریکا، همگی با نقش واسطه‌گرانه عمان پیش رفت. حتی محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، نقش عمان را «مثبت و سازنده» خواند و اعلام شد کوشش‌های مسقط به امضای برجام در سال ۲۰۱۵ کمک کردkhabaronline.ir.
سابقه حفظ روابط با هر دو طرف: در دوره جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰–۱۹۸۸)، عمان برخلاف بسیاری از همسایگان خلیج فارس روابط دیپلماتیک خود را با هر دو کشور حفظ کردfa.wikipedia.org. پس از پایان جنگ، عمان در برقرار کردن روابط تهران با کشورهای منطقه مانند عربستان سعودی و حتی بریتانیا میانجی‌گری نمودfa.wikipedia.org. این دیدگاه‌های مستقل و متوازن عمان را به گزینه‌ای قابل اعتماد برای هر طرف تبدیل کرده است.

تأثیر حمایت شاه پهلوی در جنگ ظفار بر روابط ایران و عمان

در اوایل دهه ۱۹۷۰، هنگامی که شورش چریکی ظفار در جنوب عمان به اوج رسیده بود، سلطان قابوس از شاه ایران کمک خواست. شاه محمدرضاشاه پهلوی با اعزام نیروی زمینی ایرانی به عمان (بیش از ۱۵٬۰۰۰ سرباز) در سرکوب شورشیان مشارکت کردfa.wikipedia.org. دلیل اصلی این دخالت، نگرانی ایران از نفوذ کمونیستی در ورودی تنگه هرمز و تهدید منافع نفتی مشترک بود.
عملیات نظامی ایران در جنگ ظفار به‌قدری مؤثر بود که خود قابوس می‌گفت «تاج و تختش را مدیون ایران می‌داند»fa.wikipedia.org. این حمایت قاطعانه تاریخی، حس مثبت و اعتماد در عمان نسبت به ایران را نهادینه کرد. به‌گونه‌ای که بسیاری معتقدند «قدردانی سلطان قابوس و مردم عمان از ایران حتی پس از انقلاب ۱۹۷۹ نیز باقی ماند»atlanticcouncil.orgfa.wikipedia.org. به بیان دیگر، تجربه مشترک ظفار دوستی عمیقی میان دو کشور ایجاد کرد که در سال‌های بعد نیز مبنای اعتماد و همکاری دوجانبه بوده است.