Editor-in-Chief: SHAPOUR-T
تحولات خاورمیانه؛ منطقه‌ای در گذار از بحران به ثبات
خاورمیانه، منطقه‌ای که همواره در کانون تحولات ژئوپلیتیکی جهان قرار داشته است، همچنان عرصه‌ای پرالتهاب از رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، بحران‌های مزمن و چالش‌های نوظهور باقی مانده است. درک پویایی‌های کنونی این منطقه، مستلزم بررسی مؤلفه‌های کلیدی تأثیرگذار بر آینده آن است.
۱. رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی؛ کشمکش برای نفوذ
ایران و عربستان سعودی:
رقابت دیرینه ایران و عربستان، که ابعاد ایدئولوژیک، ژئوپلیتیکی و اقتصادی دارد، همچنان یکی از اصلی‌ترین عوامل تعیین‌کننده نظم منطقه‌ای است. از یمن و سوریه گرفته تا لبنان و عراق، این رقابت به اشکال گوناگون بروز یافته و موازنه قدرت را تحت تأثیر قرار داده است.
ترکیه:
آنکارا با سیاست خارجی تهاجمی خود، به‌دنبال گسترش نفوذ منطقه‌ای است. این کشور با مداخله در سوریه، تعامل با دولت‌های خلیج فارس و نقش‌آفرینی در قفقاز، موازنه قوا را به چالش کشیده و گاه با بازیگران سنتی منطقه از جمله ایران و عربستان در رقابت قرار گرفته است.
ایالات متحده آمریکا:
هرچند نقش آمریکا در خاورمیانه دستخوش تغییراتی شده، اما واشنگتن همچنان یکی از بازیگران کلیدی این منطقه به شمار می‌رود. سیاست‌های آمریکا، به‌ویژه در قبال ایران، اسرائیل و کشورهای حوزه خلیج فارس، بر تحولات منطقه تأثیر بسزایی دارد.
روسیه:
مسکو با حضور نظامی در سوریه و گسترش روابط اقتصادی و تسلیحاتی با کشورهای منطقه، نفوذ خود را تثبیت کرده است. سیاست‌های کرملین نشان می‌دهد که روسیه به دنبال ایجاد جایگاهی ماندگار در معادلات ژئوپلیتیکی خاورمیانه است.
چین:
برخلاف دیگر بازیگران که عمدتاً از منظر امنیتی و نظامی به منطقه می‌نگرند، پکن راهبردی اقتصادی را دنبال می‌کند. چین با گسترش روابط تجاری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های کلیدی، به‌ویژه در قالب «ابتکار کمربند و راه»، در حال تقویت حضور خود در خاورمیانه است.
۲. بحران‌های منطقه‌ای؛ میراثی از بی‌ثباتی
جنگ یمن:
درگیری میان دولت مستعفی یمن و نیروهای انصارالله، علاوه بر ایجاد یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های انسانی جهان، به عرصه‌ای برای رقابت نیابتی ایران و عربستان تبدیل شده است. با وجود مذاکرات اخیر، چشم‌انداز صلح همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
بحران سوریه:
جنگ داخلی سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، به یکی از پیچیده‌ترین منازعات عصر حاضر تبدیل شده است. اگرچه دولت سوریه با حمایت متحدان خود بخش‌های گسترده‌ای از کشور را تحت کنترل گرفته، اما بحران همچنان ادامه دارد و آینده سوریه به متغیرهای داخلی و بین‌المللی وابسته است.
مسئله فلسطین:
مسئله فلسطین همچنان یکی از چالش‌های اساسی خاورمیانه محسوب می‌شود. سیاست‌های تل‌آویو، تغییر رویکرد برخی کشورهای عربی نسبت به اسرائیل و تحولات کرانه باختری، ابعاد این بحران را پیچیده‌تر کرده است.
۳. چالش‌های اقتصادی و اجتماعی؛ آزمونی برای دولت‌ها
اقتصاد نفت‌محور:
وابستگی بسیاری از کشورهای منطقه به درآمدهای نفتی، آن‌ها را در برابر نوسانات بازار انرژی آسیب‌پذیر کرده است. برنامه‌های تنوع‌بخشی به اقتصاد، همچون «چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان»، تلاش‌هایی برای کاهش این وابستگی است، اما نتایج آن در بلندمدت مشخص خواهد شد.
جمعیت جوان و بحران بیکاری:
خاورمیانه یکی از جوان‌ترین جمعیت‌های جهان را داراست. این مسئله اگرچه فرصتی برای توسعه محسوب می‌شود، اما در صورت عدم ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار، می‌تواند زمینه‌ساز بحران‌های اجتماعی و امنیتی شود.
تغییرات اقلیمی:
خشکسالی، کاهش منابع آبی و پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از تغییرات اقلیمی، چالش‌هایی اساسی برای کشورهای منطقه به شمار می‌روند. مقابله با این بحران‌ها، نیازمند همکاری‌های منطقه‌ای و تغییر سیاست‌های مدیریت منابع طبیعی است.
۴. تحولات ژئوپلیتیکی؛ شکل‌گیری موازنه‌ای جدید
عادی‌سازی روابط با اسرائیل:
توافقات اخیر برخی کشورهای عربی با اسرائیل، توازن سنتی قدرت در منطقه را تغییر داده است. هرچند این عادی‌سازی مورد استقبال غرب قرار گرفته، اما واکنش‌های داخلی و منطقه‌ای به این رویکرد، نشان می‌دهد که پیامدهای آن همچنان ادامه خواهد داشت.
تنش‌های ایران و آمریکا:
از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، تنش‌ها میان تهران و واشنگتن افزایش یافته است. مذاکرات هسته‌ای و تحولات مربوط به تحریم‌ها، نقشی تعیین‌کننده در آینده روابط دو کشور و به تبع آن، وضعیت منطقه خواهد داشت.
جمع‌بندی:
خاورمیانه همچنان منطقه‌ای پرتلاطم است که در آن، تعاملات قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، بحران‌های مزمن و چالش‌های جدید، آینده آن را رقم می‌زنند. دستیابی به ثبات پایدار، مستلزم دیپلماسی فعال، همکاری منطقه‌ای و مدیریت هوشمندانه تحولات است؛ امری که تحقق آن، به اراده و تصمیم‌گیری خردمندانه بازیگران کلیدی بستگی دارد.
